Behruzbek Hamidov
Ratsional va irratsional fikrlash bir-biriga qarama-qarshi. Birinchi turdagi idrok sizga har xil muammolarni oqilona echishga, ikkinchisi – har xil vaziyatlarda nostandart usullarni topishga imkon beradi.
Ratsional fikrlash
Tafakkurning ratsional turi faktlarni aniq ko’rish, turli muammolarni hal qilishning to’g’ri va samarali usullarini topish imkonini beradi. Bunday tafakkurga ega inson narsalarni asl nuri bilan ko’radi va ularni etarli darajada tahlil qilishi mumkin.
Odatda tafakkurning ratsional turi turli sohalarda ishlaydigan va ushbu qobiliyatlardan ma’lum maqsadlarga erishish uchun foydalanadigan odamlar bilan bog’liq. Ammo aslida fikrlashning ratsional turi kundalik hayotda ham foydali bo’lishi mumkin. U oddiy odamlarga dolzarb muammolarni hal qilishda va turli vaziyatlardan to’g’ri yo’lni topishda yordam beradi.
Ratsional mutafakkirlar bir qator xususiyatlarga ega:
- Berilganlarni oqilona baholash;
- Ular qanday maqsadlarga erishishlari mumkinligini tushunib oling;
- Tanqidiy mulohazalarni qabul qiling va ularni hisobga oling;
- Ular pragmatizm va ehtiyotkorlik kabi fazilatlarga ega.
Fikrlashning ushbu turi har bir qadam hisoblanganligini hisobga olib, to’g’ri qaror qabul qilishga, muayyan vaziyatning barcha afzalliklari va kamchiliklarini ko’rishga imkon beradi. Ratsional mutafakkirlar ko’pincha juda muvaffaqiyatli.
Irratsional fikrlash nima
Fikrlashning ratsional turiga ega bo’lganlar, qoida tariqasida, tasvirlarni ko’paytirish, xayol qilish uchun maxsus qobiliyatlarga ega emaslar, bu jihatlarda ma’lum cheklovlar mavjud.
Shu bilan birga, mantiqsiz fikrlaydiganlar, qarorlar qabul qilishda hissiyotlar, taassurotlar, shunchaki ruhiy holatni boshqarishi mumkin.
Irratsional fikrlashni bolalar yaxshi ko’rsatadilar. Ular biron bir ramka bilan chegaralanib qolmaydilar, natijasi haqida o’ylamasdan fikrlarini aytadilar. Ular hatto aqlga sig’maydigan vaziyatlarni tasavvur qilish va tasavvur qilish qobiliyatiga ega. Bolaning ongida o’z harakatlariga nisbatan ehtiyotkorlik va o’ychanlik kabi tushunchalar mavjud emas. Shuning uchun ular mantiqsiz qarorlar qabul qilishlari mumkin.
Ko’plab taniqli odamlar aynan mantiqsiz fikrlash tarziga ega edilar. Ular rassomlar, yozuvchilar, dramaturglar va boshqalar edi. Ularning ko’plari keyinchalik mashhur bo’lib qoldilar va buning barchasi irratsional fikrlash turidan foydalanganliklari tufayli.
Darhaqiqat, oqilona va mantiqsiz fikrlash bir tanganing ikki tomonidir. Agar siz unga qarasangiz, unda odamga ikkala sohada ham ko’nikmalar kerak, ko’pincha odamlar faqat bitta turni tanlaydilar, bu eng to’g’ri ko’rinadi.
Agar biz ushbu omillarning barchasini ayyorlik bilan baholasak, unda oqilona va irratsional fikrlash bir-biriga aralashmasdan, aksincha, bir-birini to’ldirib, yonma-yon yurishini tan olishimiz kerak.
Qoida tariqasida, muvaffaqiyatli odamlar har ikkala fikrlash turiga teng darajada ega bo’lib, ularni muvaffaqiyatli ishlatishadi va ularning yordami bilan juda ko’p qiyin muammolarni hal qilishadi.
Tafakkurning u yoki bu turini shakllantirish hayot davomida sodir bo’ladi, uni kattalar ham, bola ham egallashi mumkin. Shu bilan birga, bolaning ota-onasi ma’lum ko’nikmalarni egallashga undashi mumkin, yoki aksincha.
Homo sapiens har ikkala fikrlash turini kombinatsiyasini tanlaydi, ularning shakli esa juda xilma-xil bo’lishi mumkin, ammo bugungi kunda odamning u yoki bu fikrlash turiga mansubligini ko’rsatadigan maxsus testlar mavjud.
Xulosa qilib aytish mumkinki, chinakam muvaffaqiyat qozonishni istagan har bir kishi mantiqsiz va oqilona fikrlashni rivojlantirishga intilishi kerak.
Manba: blog.wikium.ru
Izzattillo Islomov
